Borduurwerk leesplankje aap, roos, zeef

Het uitgangspunt van het leesonderwijs was dat scholieren leerden woorden te ontleden in klanken, maar ook moesten leren woorden te maken door die klanken weer samen te voegen. Aan het eind van de negentiende eeuw werden leesplankjes ontwikkeld die kinderen leerden om lange en korte klinkers te herkennen. Deze plankjes ontstonden rondom de invoering van de leerplicht in 1901. Voor Nederlands-Indië verschijnen ook een leesplankje, met het beginrijtje aap, gijs, dien, zus, boe. En later voor het Afrikaans met lam, wit, pien en leen.

Tien jaar geleden liet ik al eens een geborduurde leesplankje zien, omdat ik er zelf één afmaakte en daar een kussen van maakte. Ik benoemde toen ook het onderscheid tussen het meest bekende leesplankje van Hoogeveen, beginnend met aap noot mies. Dit was bedoeld voor het openbaar onderwijs. En het  minder bekende leesplankje, ontworpen door frater Becker, beginnend met aap, roos zeef. Van die laatste zijn de borduurpakketten gemaakt, waar de afbeelding hierboven ook vandaan komt.

De verschillende leesplankjes voor één klein land zijn een interessant onderwerp voor onderzoek naar identiteit. Het laat zien wat er allemaal belangrijk werd gevonden om de eigen identiteit vorm te geven. Protestantse kindertjes leerden nèt iets anders lezen als katholieke kindertjes. Er ontstond onderscheid tussen ‘wij’ en ‘zij’, en dat werd op allerlei terreinen doorgevoerd.

Voor onderzoekers biedt het vroegere leesplankje nog veel meer studiestof. Na alle onderwijsvernieuwingen is het leesplankje allang afgeschaft als hulpmiddel bij het leren lezen, maar het leesplankje zèlf is geenszins verdwenen! Bijvoorbeeld in Limburg: daar zijn vanaf 1983 leesplankjes in allerlei dialecten verschenen, wel meer dan zestig. Dialecten als het Amies, Bieëgdjer, Gelaens, Keietkwieëst, Heljes, Houtems, Ruivers, Thoears en Zaerums kregen allemaal een eigen leesplankje.

Dat biedt een fascinerende onderzoeksvraag: waarom krijgt lokale taalcultuur steeds meer betekenis in een wereld die steeds meer aan het globaliseren is? Antwoord: Kennelijk is er altijd behoefte om de eigen groep af te bakenen. En daar zijn identity-markers voor nodig, en dat kan dus ook een leesplankje zijn.